سه مهارت ضروری برای بصیرت افزایی

برای عبور از جاده ی تاریک و فتنه زده، داشتن ابزار و مهارت هایی همچون، عبرت آموزی، تقوای الهی، و اندیشه ورزی و تعقل لازم و ضروری است.

هر انسانی در دوران حیات خود، با جریان‌ها و فتنه‌های مختلف دینی، اجتماعی و سیاسی مواجه است؛ که در صورت فقدان توانایی و مهارت لازم چه بسا نتواند به خوبی و موفقیت از آن خارج شود. یکی از ابزار و مهارت‌های بسیار مهمی که انسان را در این موقعیت‌های خطرناک نجات می‌دهد، داشتن قدرت و توانایی بصیرت و آگاهی است. بصیرت، همچون چراغی کارآمد، انسان را در شرایط سخت، تاریک و فتنه زده یاری می‌رساند. به طوری که با تصمیم گیری به موقع و سریع او را از خطرات اجتماعی نجات می‌دهد.

مفهوم شناسی بصیرت
ابن منظور در لسان العرب واژه بصیرت را این چنین تعریف می‌کند. «بصیرت در لغت عربی به معنای عقیده قلبی، شناخت، یقین، زیرکی و عبرت آمده است.»[1] ابن فارس نیز واژه بصیرت را به معنای علم و آگاهی ترجمه کرده است.[2] هر چند جناب ابن فارس در لغت بصیرت را به معنای علم گرفته است، ولی بدیهی است که هر علمی بصیرت نمی‌آورد و هر عالمی نیز  شخص بصیر خطاب نمی‌شود؛ کما اینکه در طول تاریخ نیز افراد زیادی همچون ابوموسی اشعری‌ها وجود داشته‌اند، که با داشتن علم، در مصاف با دشمن، قافیه را باخته و مغلوب دشمن شده‌اند و یا در زمین دشمن و به نفع دشمن قدم برداشته‌اند. به همین جهت است که در روایتی از امام علی(علیه السلام) این چنین نقل شده است: «وَ مَا کُلُّ ذِی قَلْبٍ بِلَبِیبٍ وَ لَا کُلُّ ذِی سَمْعٍ بِسَمِیعٍ وَ لَا کُلُّ ذِی نَاظِرِ عَیْنٍ بِبَصِیر [3] نه هر آن کس که دلى دارد خرد دارد، و نه هر آن کس که گوشى دارد شنواست، و نه هر آن کسى که چشمى دارد بیناست.‏»

اهمیت و لزوم بصیرت در زندگی
آیات و روایات فراوانی در متون و منابع اسلامی، گویای اهمیت و ارزش مهارت بصیرت در زندگی است. یکی از زیباترین آیاتی که از آن می‌توان اهمیت بصیرت را استفاده کرد آیه 179 سوره مبارکه اعراف است. خدای متعال در این آیه زیبا این چنین می‌فرماید: «وَ لَقَدْ ذَرَأْنا لِجَهَنَّمَ کَثیراً مِنَ الْجِنِّ وَ الْإِنْسِ لَهُمْ قُلُوبٌ لا یَفْقَهُونَ بِها وَ لَهُمْ أَعْیُنٌ لا یُبْصِرُونَ بِها وَ لَهُمْ آذانٌ لا یَسْمَعُونَ بِها أُولئِکَ کَالْأَنْعامِ بَلْ هُمْ أَضَلُّ أُولئِکَ هُمُ الْغافِلُونَ [اعراف/179] به یقین، گروه بسیارى از جن و انس را براى دوزخ آفریدیم آنها دلها [عقلها] یى‌دارند که با آن (اندیشه نمى‏کنند، و) نمی‏ فهمند و چشمانى که با آن نمى‌بینند و گوشهایى که با آن نمى‌شنوند آنها همچون چهارپایانند بلکه گمراهتر! اینان همان غافلانند (چرا که با داشتن همه‏ گونه امکانات هدایت، باز هم گمراهند)!» با اندک نگاهی در این آیه شریف، به این مطلب رهنمود می‌شویم که خدای متعال، علت گرفتار شدن بسیاری از انسانها را عدم فهم و  آگاهی معرفی می‌فرماید، عدم فهم و درایتی که می‌تواند به خاطر فقدان بصیرت باشد. چه بسیار انسانهایی که به خاطر این عدم تشخیص صحیح، گرفتار در دام فرق و نحله‌های انحرافی شده‌اند، و همین امر موجبات غرق شدن در عذاب الهی را برای آنها فراهم کرده است.

نشانه های افراد بصیر

1-مهارت تفکر و تعقل ورزی: انسانهای بصیر، هیچ‌گاه بدون آگاهی و شناخت در هیچ مسیری قدم نمی‌نهند. آنها به عواقب امور و پیامدهای آن اشراف و شناخت دارند، این مهارت نیز در اثر تفکر و عاقبت‌اندیشی برای آنها بدست آمده است. در روایتی از کتاب کافی، امام صادق(علیه السلام) از امام علی(علیه السلام) این چنین نقل می‌فرماید: «یَقُولُ التَّفَکُّرُ حَیَاةُ قَلْبِ الْبَصِیرِ کَمَا یَمْشِی الْمَاشِی فِی الظُّلُمَاتِ بِالنُّورِ بِحُسْنِ التَّخَلُّصِ وَ قِلَّةِ التَّرَبُّصِ [4] می‌فرمود تفکر و تعقل مایه زندگى دل شخص با بصیرت است؛ چنان که رونده در تاریکى که بوسیله نور گام بردارد بخوبى رهائى یابد و اندکى در راه درنگ کند.» اگر انسان تعقل‌ورزی و اندیشه را چاشنی کارهای خود قرار ندهد، در زمینه‌های گوناگونی دچار مشکل خواهد شد، او نه می‌تواند دوست را از دشمن تشخیص دهد و نه می‌تواند برنامه‌ای برای دفع فتنه‌ای که دشمن طراحی کرده داشته باشد.

2-مهارت عبرت آموزی: یکی دیگر از خصوصیات و نشانه‌های افراد بصیر، عبرت‌آموز‌ی است. در این خصوص از امام علی(علیه السلام) این چنین نقل شده است: «رَحِمَ اللَّهُ امْرَأً تَفَکَّرَ فَاعْتَبَرَ وَ اعْتَبَرَ فَأَبْصَر [5] رحمت خداوند بر کسى که اندیشه کند و عبرت گیرد، و عبرت بگیرد و بیناى به امور شود.» این دسته افراد در کنار حوادث و رخ دادهای مختلف سیاسی و اجتماعی به سادگی نمی‌گذرند و از آنها به خوبی درس می‌گیرند. اگر بخواهیم قدری امروزی‌تر، کارکرد تعقل را در زندگی اجتماعی و سیاسی مورد دقت و بررسی قرار دهیم، می‌توان بد عهدی آمریکا را در جریان بر جام هسته‌ای مورد تأمل قرار داد و آن را در حافظه تاریخی خود ثبت کرد، و از این به بعد به هیچ یک از وعده‌های بی‌اساس آن دولت استکباری دلخوش و امیدوار نبود. 

3-مهارت تقوا ورزی: سومین ویژگی انسانهای بصیر، داشتن مهارت و قوه‌ی تقوا و پرهیز کاری است. هرگاه انسان به خوبی توانسته باشد این مهارت را بدست آورد، هیچ‌گاه مغلوب خواسته‌های شیطانی خود و دیگران نمی‌شود. او سعی می‌کند در مسیری قدم بردارد که مورد رضا و خشنودی خدای متعال است. هیچگاه در مسیری که رضایت معاندان و دشمنان خدا (شیاطین، جن و انس، که در رأس آنها آمریکای جنایتکارقرار دارد) در آن است قدم بر نمی‌دارد.  خدای متعال در خصوص کارکرد و نیرویی که تقوا به انسان می‌دهد این چنین می‌فرماید: «یا أَیُّهَا الَّذینَ آمَنُوا اتَّقُوا اللَّهَ وَ آمِنُوا بِرَسُولِهِ یُؤْتِکُمْ کِفْلَیْنِ مِنْ رَحْمَتِهِ وَ یَجْعَلْ لَکُمْ نُوراً تَمْشُونَ بِهِ وَ یَغْفِرْ لَکُمْ وَ اللَّهُ غَفُورٌ رَحیمٌ [حدید/28] اى کسانى که ایمان آورده‏اید! تقواى الهى پیشه کنید و به رسولش ایمان بیاورید تا دو سهم از رحمتش به شما ببخشد و براى شما نورى قرار دهد که با آن (در میان مردم و در مسیر زندگى خود) راه بروید و گناهان شما را ببخشد و خداوند غفور و رحیم است.»

سخن آخر: هر چند در متون و منابع اسلامی، برای شخص بصیر، بیش از آنچه در این نوشتار از آن یاد شده، ذکر کرده‌اند، ولی به خاطر ظرفیت محدود این نوشتار، تنها به سه ویژگی، تعقل ورزی، عبرت آموزی، و تقوای الهی اشاره شده است.

پی نوشت ها:
[1] لسان العرب، ابن منظور، محمد بن مکرم‏، ناشر: دار صادر، سال چاپ: 1414 ه. ق‏، ج‏4، ص64.
[2] معجم مقاییس اللغه، ابن فارس، احمد بن فارس، ناشر: مکتب الاعلام الاسلامی‏، چاپ: 1404 ه.ق، ج‏1، ص254.
[3] الکافی، کلینى، محمد بن یعقوب بن اسحاق، ناشر: دار الکتب الإسلامیة،  چاپ: چهارم، 1407 ق،، ج‏8، ص64.
[4]  همان، ج‏1، ص28، ح34.
[5] نهج البلاغة شریف الرضى، محمد بن حسین،(للصبحی صالح)، ناشر: جلد، هجرت، چاپ: اول، 1414 ق، ص149.